چكيده

طرح حاضر با هدف طراحي، ارزيابي و اجراي دورۀ آموزش پيشگيري از سوء مصرف مواد مخدر براي  دانش آموزان مقطع متوسطه انجام يافته است. جهت طراحي دوره، نظريات  سوء مصرف، پيشگيري و منابع مرتبط مورد بررسي قرار گرفت و با توجه به موارد مشترك و متفاوت  نظريات و دوره هاي پيشين و اعمال نظر متخصصين، دورۀ مذكور طراحي و تدوين شد و مورد تأييد ۵ نفر از روان شناسان قرار گرفت. نگرش سنج دانش آموزان به مواد مخدر، پس از بررسي مباني نظري مرتبط و ابزارهاي پيشين به صورت مقدماتي طراحي گرديد. روايي محتوايي آزمون با استفاده ازضريب توافق داوران (۲۸ نفر از اساتيد روان شناسي و مشاوره و عموماً با تجربۀ كار باليني با معتادان) مورد تأييد قرار گرفت. پايايي آزمون مذكور، با اجراي مقدماتي (Pilot) بر روي ۳۰ نفر از دانش آموزان مقطع متوسطه در سال سوم دبيرستان، با استفاده ازآلفاي كرنباخ محاسبه شده و ضريب بدست آمده ۷۳۳/۰ مي باشد. جهت اجراي دوره، ۲ گروه از دانش آموزان مقطع دبيرستان در پايۀ سوم انتخاب شدند. با استفاده از طرح نيمه آزمايشي پيش آزمون، پس آزمون با گروه گواه پس از اجراي پيش آزمون بر روي  گروه ها (نگرش سنج محقق ساخته)، دورۀ آموزشي طي ۴ جلسه براي گروه آزمايشي برگزار گرديد. در نهايت، داده ها با استفاده از نرم افزار آماري Spss . 12 و با استفاده از آزمون هاي t مستقل وتحليل كوواريانس مورد بررسي قرار گرفت. تفاوت معني دار در نگرش به سوء مصرف مواد مخدر در گروه آزمايشي گواه از اثر بخشي دوره در ايجاد نگرش منفي به سوء مصرف مواد مخدر داشته است و از اين رو دورۀ مذكور مي تواند در سطح وسيع تر براي پيشگيري اوليه كاربرد داشته باشد.

  مقدمه

سوء مصرف مواد مخدر، امروزه پا را از مرز اختلالات  فردي و روان  شناختي فراتر نهاده و به يك معضل اجتماعي تبديل شده است. شيوع روز افزون، درگيري اقشار مختلف اجتماعي در مصرف، تنوع گسترده و كاهش سن ابتلا، دانشمندان و برنامه ريزان را بر آن داشته تا نسبت به حل آن چاره جويي نمايند.

كاهش عرضه و كاهش تقاضا، همواره و از دير باز دو سياست عمده در حل مسأله مواد مخدر بوده است. به رغم تلاش هاي قابل ستايش در كاهش عرضه، تقاضاي مصرف روز به روز افزايش يافته و قربانيان بيشتري را به كام خود فرو مي برد. از اين رو روانشناسان، جامعه شناسان، متخصصان تعليم و تربيت و … اهتمام خود را صرف كاهش و كنترل تقاضا  نموده اند.

طرح نظريات متعدد در تعليل گرايش ها و پيشگيري شاهدي براين مدعا ست. و باز نيز برغم تمامي تلاش هاي ارزشمند صاحبان انديشه، اين مسأله به قوت خود باقي است.

سود سرشار نامشروع تجارت مواد مخدر، جذابيت هاي آني فيزيولوژيكي و رواني مصرف مواد، هزينه هاي سرسام آور درمان و توانبخشي معتادان، دانشمندان روان شناس را برآن داشته كه اين بار، مشكل را پيش از پديدآيي حل نمايند.

دو دهۀ اخير انقلابي  در پيشگيري از مصرف مواد بوده است. طراحي نظريات و برنامه هاي متعدد براي پيشگيري اوليه در كشورهاي مختلف و براي اقشار گوناگون جامعه، دستاورد اين كوشش ها بوده است.

رويكردهاي القاي ترس، هنجاري ، آموزش مهارت هاي زندگي، آموزش مقاومت اجتماعي …  و برنامه هاي آموزشي منتج از آنها، همه و همه در پژوهش هاي بسياري چه در كوتاه مدت و چه در دراز مدت مورد ارزيابي قرار گرفته است. مطالعات نشان داده اند  كه به رغم سودمندي قابل توجه برخي از برنامه ها، راه درازي تا دستيابي به نظريه يا نظريات منسجم و برنامه هاي قابل اعتماد آموزشي باقي است.

بررسي آسيب شناسانۀ برنامه هاي آموزشي در حوزه پيشگيري، فعاليت بسيارمهمي  در بهبود برنامه هاي آموزشي است. شايد بتوان تنگ نظري در لحاظ نمودن عوامل متعدد دخيل در برخي از رويكردهاي نظري و به تبع آن در برنامه هاي آموزشي را اساس اين ضعف ها دانست.

هدف پژوهش حاضر، طراحي و تدوين دورۀ آموزش پيشگيري از سوء مصرف مواد مخدر براي دانش آموزان مقطع متوسط به عنوان يكي از آسيب پذيرترين اقشار در ابتلا بوده است.

جهت انجام طرح  حاضر، ابتدا تمامي نظريات سوء مصرف و پيشگيري-  يا دست كم مهمترين آنها-  مورد بررسي و تحليل قرار  گرفت. نقطۀ عطف هر نظريه و اصول اساسي در هركدام استخراج شده. موارد مذكور همراه با تجربۀ پژوهشگر، به صورت منسجم براي اجرا تدوين گرديد. بدين ترتيب مجموعۀ به دست آمده مجموعه اي است از تلفيق تئوري هاي  متعدد كه از موارد مشترك و متفاوت نظريات مختلف و تجربۀ پژوهشگر غني شده و مورد تأييد ۵ تن از روانشناسان قرار گرفته است. جهت اجرا با استفاده از طرح نيمه آزمايشي پيش آزمون، پس آزمون با گروه گواه، ۲ گروه از دانش آموزان مقطع متوسطه (درهر گروه ۳۰ نفر و در مجموع ۶۰ نفر) انتخاب شدند. ابزار سنجش نگرش به سوء مصرف، محقق ساخته بوده و پس از بررسي ادبيات تحقيق و سنجه هاي مختلف در موضوع نسبت به تهيه و تدوين آن اقدام شده است. جهت بررسي روايي آزمون ازضريب توافق ۲۸ تن از داوران (اساتيد محترم دانشگاه در رشته هاي روان شناسي و مشاوره) و جهت بررسي پايايي آن از ضريب آلفاي كرنباخ استفاده شده است. نتايج نشان دار كه ابزار مذكور دارايي روايي و پايايي قابل قبول        مي باشد. دورۀ آموزشي طي ۴ جلسه براي گروه آزمايشي، برگزار شده و طبق طرح، پيش آزمون و پس آزمون برروي گروههاي آزمايشي و گواه اجرا  گرديد. در نهايت نتايج با استفاده از آزمون هاي آماري t مستقل و تحليل كو واريانس مورد تحليل قرارگرفت. نتايج نشانگر اثر بخشي دوره در تغيير نگرش و دانش آموزان مقطع متوسطه به سوء مصرف مواد مخدر بوده و با بسياري از پژوهش هاي مشابه همسو مي باشد. از دورۀ مذكور     مي توان به طور وسيع تر براي تغيير نگرش دانش آموزان مقطع متوسطۀ سراسر كشور به سوء مصرف مواد، سود جست.

عنوان                                                                                           صفحه

فهرست مطالب

چكيده ……………………………………………………………………………………………………….. ۱

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………. ۲

فصل اول: طرح كلي تحقيق

بيان مسئله…………………………………………………………………………………………………….. ۵

ضرورت …………………………………………………………………………………………………… ۱۱

اهداف تحقيق …………………………………………………………………………………………….. ۱۲

سؤالات و فرضيات ……………………………………………………………………………………… ۱۲

تعاريف نظري اصطلاحات……………………………………………………………………………… ۱۳

تعاريف عملياتي اصطلاحات…………………………………………………………………………… ۱۸

فصل دوم: مباني نظري و پيشينۀ پژوهش ها

پيشگيري از مصرف مواد مخدر ……………………………………………………………………….. ۲۰

رويكرد ها و نظريه هاي پيشگيري ……………………………………………………………………. ۲۴

نگرش مثبت به مواد مخدر ……………………………………………………………………………… ۳۶

نظريات سوء مصرف مواد مخدر ……………………………………………………………………… ۵۰

رويكرد مهارت هاي زندگي …………………………………………………………………………… ۵۳

رويكرد مهارت هاي زندگي …………………………………………………………………………… ۶۶

برنامه هاي آموزش پيشگري در مدارس جهان ……………………………………………………… ۷۹

انگلستان ……………………………………………………………………………………………………. ۸۰

آمريكا ……………………………………………………………………………………………………… ۸۵

كويت ……………………………………………………………………………………………………… ۹۳

ايران ………………………………………………………………………………………………………… ۹۵

دورۀ پيشنهادي آموزش فرد- مدار پيشگري از سوء مصرف مواد مخدر ……………………… ۱۲۵

فصل سوم: روش شناسي

روش تحقيق……………………………………………………………………………………………… ۱۳۴

جامعۀ آماري ……………………………………………………………………………………………. ۱۳۵

شيوۀ انجام طرح…………………………………………………………………………………………. ۱۳۵

ابزار اندازه گيري ………………………………………………………………………………………. ۱۳۶

شيوۀ تجزيه و تحليل اطلاعات ………………………………………………………………………. ۱۳۸

فصل جهارم: نتايج

نتايج بدست آمده از تجزيه و تحليل اطلاعات ……………………………………………………. ۱۴۱

فصل پنجم: بحث و نتيجه گيري

بحث و نتيجه گيري ……………………………………………………………………………………. ۱۴۶

محدوديت ها ……………………………………………………………………………………………. ۱۵۹

پيشنهاد ها ……………………………………………………………………………………………….. ۱۶۰

منابع  ……………………………………………………………………………………………………… ۱۶۷

فهرست جداول

فصل اول

جدول ۱- ۱: ملاك هاي DSM- IV براي مسموميت با مواد…………………………………….. ۱۵

جدول ۱- ۲: ملاك هاي DSM- IV براي ترك مواد…………………………………………….. ۱۶

جدول ۱- ۳: ملاك هاي تشخيص DSM- IV براي وابستگي به مواد………………………….. ۱۶

جدول ۱- ۴: ملاك هاي تشخيص DSM- IV براي سوء مصرف مواد………………………… ۱۷

فصل دوم

جدول ۲- ۱: خلاصه اي از برنامه هاي آموزشي مدارس …………………………………………. ۳۵

جدول ۲- ۲: دسته بندي نظريات با توجه به خود، ديگران، جامعه و طبيعت ………………….. ۴۶

جدول ۲- ۳: نقطۀ تمركز رشته اي نظريه ها…………………………………………………………. ۴۷

جدول ۲- ۴:حدود نظريات با توجه به خلاصۀ عنوان، متغيرهاي كليدي، مادۀ موردتأكيد و    ويژگي هاي جمعيت شناختي…………………………………………………………………………………………………….. ۴۸

جدول ۲- ۵: عوامل خطر در سوء مصرف مواد……………………………………………………… ۶۹

جدول ۲- ۶: عوامل محافظت كننده و عوامل خطر براي شروع مصرف داروهاي غير مجاز در بين نوجوانان ۷۰

جدول ۲- ۷: رئوس محتواي برنامۀ پيشگيري از اعتياد در كتاب تغذيه و بهداشت……………. ۸۵

جدول ۲- ۸: در زمينۀ آموزش پيشگيري از اعتياد…………………………………………………… ۸۸

جدول ۲- ۹: معرفي دارو و هشدارهاي آن ………………………………………………………….. ۸۹

جدول ۲- ۱۰: روش هاي تدريس درزمينۀ آموزش پيشگيري ازاعتياددركشورهاي موردمطالعه. ۱۲۴

جدول ۲- ۱۱: تقسيم بندي ابعاد عوامل غير قابل كنترل (فردي و اجتماعي)………………….. ۱۲۶

جدول ۲- ۱۲: تقسيم بندي ابعاد عوامل قابل كنترل (فردي و اجتماعي)………………………. ۱۲۶

جدول ۲- ۱۳: عوامل غير قابل كنترل (فردي و اجتماعي) ………………………………………. ۱۲۷

جدول ۲- ۱۴: عوامل قابل كنترل (فردي و اجتماعي) ……………………………………………. ۱۲۸

جدول ۲- ۱۵: عوامل قابل كنترل (فردي و اجتماعي) در مجموع نظريات پيشين……………. ۱۲۹

جدول۲- ۱۶: تقسيم بندي ابعاد وسطوح مداخلات در پيشگيري از سوءمصرف مواد مخدر. ۱۲۹

جدول۲- ۱۷: دورۀ آموزشي فرد- مدار پيشگيري از سوء مصرف مواد مخدر (با تأكيد بر عوامل قابل كنترل اجتماعي) ۱۳۰

جدول۲- ۱۸: دورۀ آموزشي فرد- مدار پيشگيري از سوء مصرف مواد مخدر (با تأكيد بر عوامل قابل كنترل فردي و اجتماعي)…………………………………………………………………………………………………. ۱۳۱

جدول۲- ۱۹: امتياز دورۀ آموزش فرد- مدار پيشگيري از سوء مصرف مواد مخدر مبتني بر عوامل قابل كنترل فردي و اجتماعي …………………………………………………………………………………………………. ۱۳۲

فصل سوم

جدول ۳- ۱: دياگرام طرح پيش آزمون- پس آزمون با گروه كنترل غيرتصافي……………. ۱۳۴

جدول ۳- ۲: نمونه سؤالات آزمون …………………………………………………………………. ۱۳۶

جدول ۳- ۳: خلاصۀ محاسبۀ t تك متغيري براي بررسي روايي ابزار………………………… ۱۳۷

فصل چهارم 

جداول ۴- ۱: خلاصۀ اطلاعات توصيفي بدست آمده از تحليل داده ها  …………………….. ۱۴۱

جدول ۴- ۲: آماره هاي پيش آزمون و پس آزمون گروه هاي گواه و آزمايش…………….. ۱۴۲

جدول ۴- ۳: آزمون براي واريانس ها ……………………………………………………………… ۱۴۲

جدول ۴- ۴: آزمون براي ميانگين ها………………………………………………………………… ۱۴۲

جدول ۴- ۵: آزمونt  مستقل براي مقايسۀ اختلاف ميانگين هاي پيش آزمون و پس آزمون     گروه هاي گواه آزمايشي…………………………………………………………………………………………………………….. ۱۴۳

جدول ۴- ۶: خلاصۀ نتايج تحليل كوواريانس ……………………………………………………. ۱۴۴

فهرست شكل ها

شكل ۲- ۱: الگوي كلي شروع مصرف ……………………………………………………………… ۷۱

شكل ۲- ۲: رابطۀ عوامل مؤثر در سوء مصرف مواد مخدر ………………………………………. ۸۱

شكل ۲- ۳: مثالي از رسم نقشۀ پنداره ها براي الكل …………………………………………….. ۱۱۳

شكل ۲- ۴: مثالي از رسم نقشۀ مفهوم ها براي سيگاز گشيدن …………………………………. ۱۱۴

فهرست پيوست ها

پيوست الف. نگرش سنج سوء مصرف مواد مخدر ………………………………………………. ۱۶۱

پيوست ب. دورۀ آموزشي فرد – مدار پيشگيري از سوء مصرف مواد مخدر به تفكيك جلسات آموزشي ۱۶۳

منابع:

- آذري نواز، خيراله و آزاد حسين، (بهار ۱۳۸۳).  بررسي آموزش نقش فيلم مستند و كاريكاتور با محتواي ضد اعتياد در نگرش دانش آموزان دختر و پسر دبيرستاني منطقۀ ۷ تهران، نسبت به اعتياد و مقايسۀ آنها، محل نشر: تهران ، فصلنامۀ اعتياد پژوهي (علمي – پژوهشي)، سال دوم، شمارۀ ۶٫

- اباد نيسكي هوارد، ترجمۀ محمد علي زكريايي و همكاران، (۱۳۸۴). مواد مخدر، نگاهي اجمالي (فصل دهم، پيشگيري از سوء مصرف مواد مخدر)، محل نشر: تهران، انتشارات جامعه و فرهنگ رياست جمهوري ستاد مبارزه با مواد مخدر، صفحات ۲۹۱ الي ۳۰۸ .

-  باقري منصور و بهرامي احسان هادي، (تابستان ۱۳۸۲).  نقش آموزش مهارت هاي زندگي، بر دانش و نگرش نسبت به مواد مخدر و عزت نفس دانش آموزان، محل نشر: تهران، فصلنامۀ اعتياد پژوهي (علمي – پژوهشي)، سال اول، شمارۀ ۲٫

- جمالي اختر و قرباني مجيد، (پاييز ۱۳۸۳). بررسيزمينه هاي آموزش پيشگيري از اعتياد ودر مدارس كل كشور،محل نشر: تهران، فصلنامۀ اعتياد پژوهي (علمي – پژوهشي)، سال دوم، شمارۀ ۸ .

- دلاور علي، (۱۳۸۳).  مباني نظري و عملي پژوهش در علوم انساني و اجتماعي، محل نشر: تهران، (چاپ سوم از ويرايش جديد) انتشارات رشد.

- دلاور علي، عليزاده ابراهيم و رضايي علي محمد، (۱۳۸۴).  ساخت و استاندارد سازي آموزش نگرش سنج به مواد مخدر و تعيين رابطۀ ميان مؤلفه هاي فردي و خانوادگي با آن براي دانش آموزان مقطع متوسطۀ شهر تهران، محل نشر: تهران، فصلنامۀ تعليم و تربيت، شمارۀ ۷۹٫

-  دفتر پيشگيري، (۱۳۸۴).  مدرسۀ مروج سلامت (راهنماي دبيران رابط)، محل نشر: تهران، معاونت تربيت بدني و تندرستي وزارت آموزش و پرورش.

-  دفتر پيشگيري، (۱۳۸۴).  مدرسۀ مروج سلامت (راهنماي دبير)، محل نشر: تهران، معاونت تربيت بدني و تندرستي وزارت آموزش و پرورش.

- دفتر پيشگيري، (۱۳۸۴). مدرسۀ مروج سلامت (خود آموز پيشگيري ويژۀ دانش آموزان سال دوم متوسطه)، محل نشر: تهران، معاونت تربيت بدني و تندرستي وزارت آموزش و پرورش.

- سازمان جهاني بهداشت،(۱۳۷۹).  برنامۀ آموزش مهارت هاي زندگي واحد بهداشت و روان و پيشگيري از سوء مصرف مواد (ربابه نوري قاسم آبادي و پروانه محمد خاني،مترجمين، محل نشر: تهران، معاونت امور فرهنگي و پيشگيري سازمان بهزيستي كشور (تاريخ انتشار اثر به زبان اصلي، ۱۹۷۹).

- شريفي حسن پاشا و  شريفي نسترن، (۱۳۸۰). روش هاي تحقيق در علوم رفتاري، (چاپ دوم)، محل نشر: تهران، انتشارات سخن.

- كلانتز و هارتل، (۲۰۰۲). پيشگيري از سوء مصرف مواد مخدر در نوجوانان، يافته هاي جاري و جهت گيري هاي آتي، (مسعود محمدي و همكاران، مترجم)، فصل ۱۲، بوتوين گيلبرت جي. (مجيد قرباني، مترجم)، چاپ نشده.

- ليتري ون. جي، سيرز موليه، پيرسون هلن و انشتاين، (۱۹۸۴).  نظريه هاي سوء مصرف مواد، (چاپ اول)، محل نشر: تهران، انتشارات جامعه و فرهنگ ستاد مبارزه با مواد مخدر رياست جمهوري، (تاريخ نشر اثر به زبان اصلي، ۱۹۸۰).

دانلود فايل

آرديني اوخو
گؤنده ر     بؤلوم لر: دانشجو